6.4.1 Werkcategorieën

Het auteursrecht beschermt elk werk op het gebied van letterkunde, wetenschap of kunst, ongeacht de wijze of vorm waarin het tot uitdrukking is gebracht. De wet bevat een niet-uitputtende lijst van voorbeelden van werken die auteursrechtelijk worden beschermd. Die lijst omvat niet enkel literaire, wetenschappelijke en artistieke werken, maar verschillende soorten creaties in het culturele domein, alsmede talloze functionele werken, waaronder computerprogramma’s en databanken.¹ De volledige lijst staat in artikel 10 lid 1 Aw.

Omdat deze lijst van werkcategorieën niet uitputtend is worden diverse soorten creaties als werk aangemerkt. Dit betreft niet alleen culturele, maar ook bedrijfsmatige creaties, zoals marketing- en reclamemateriaal, productcatalogi, handleidingen, instructiebladen en web content. Maar niet elke creatie kwalificeert voor bescherming. Zo volgt uit de rechtspraak dat geen auteursrecht toekomt aan smaken en geuren, omdat de uitdrukkingsvorm daarvan onvoldoende nauwkeurig en objectief bepaalbaar is, en sportwedstrijden, omdat die teveel gebonden zijn aan spelregels. Verder zijn officiële documenten, zoals wet- en regelgeving en gerechtelijke uitspraken, uitgezonderd van auteursrechtelijke bescherming.

6.4.2 Geestelijke schepping

De tastbare verschijningsvorm van een werk is niet het wezenlijke beschermingsobject. Het auteursrecht beschermt de geestelijke schepping, de onlichamelijke abstractie waarin het werk is vastgelegd. Het is dus niet het gedrukte geschrift waarop bescherming rust, maar het verhaal dat in dat geschrift wordt verteld. Dat is het voortbrengsel van de menselijke geest dat juridisch gezien bescherming geniet. Een werk hoeft daarom ook niet te zijn vastgelegd in tastbare vorm om auteursrechtelijk beschermd te zijn. Wel moet het werk op enigerlei wijze zijn geuit. Ook een werk dat enkel is uitgevoerd maar niet is vastgelegd, zoals een live improvisatie van een jazzband, kan daarom auteursrechtelijk beschermd zijn.

6.4.3 Oorspronkelijkheid

Een werk moet een eigen, oorspronkelijk karakter hebben en het persoonlijk stempel van de maker dragen om auteursrechtelijk beschermd te zijn. Dit betekent dat de vorm niet aan die van een ander werk mag zijn ontleend en het resultaat moet zijn van scheppende menselijke arbeid en dus van creatieve keuzes. Het moet, met andere woorden, een eigen intellectuele schepping van de maker betreffen, die is gebaseerd op vrije, creatieve keuzes.

De originaliteitstoets kent geen hoge drempel, maar er is wel een ondergrens. Als een werk een vorm heeft die zo banaal of triviaal is, dat daarachter geen creatieve arbeid van welke aard ook valt te aan te wijzen, dan is die niet auteursrechtelijk beschermd. Alledaags werk waarin geen creatieve keuzes zijn te ontwaren blijft aldus van auteursrecht verstoken.

6.4.4 Technisch of functioneel bepaalde vormen

Auteursrecht vereist subjectieve creativiteit. Vormen die uitsluitend zijn bepaald door technische of functionele eisen kunnen niet auteursrechtelijk worden beschermd, omdat de keuze voor die vorm noodzakelijk is voor het verkrijgen van een technisch effect en niet de subjectieve creativiteit van de maker weerspiegelt. Het moet een ieder vrij zijn dergelijke technische of functionele vormen te gebruiken in nieuwe vormgeving. Voor zover de maker daarbuiten ruimte heeft om creatieve keuzes te maken en die ruimte ook heeft benut, rust er wel auteursrecht op de subjectieve elementen van het voortbrengsel.

6.4.5 Concepten, ideeën en stijlkenmerken

Het auteursrecht beschermt geen ideeën, procedures, werkwijzen of wiskundige concepten als zodanig, maar uitsluitend de individuele vorm waarmee de maker in zijn werk uitdrukking heeft gegeven aan dergelijke abstracties. Reden hiervoor is dat het voor een ieder vrij moet staan voort te borduren op een aan een werk ten grondslag liggend idee of concept. Ideeën en concepten kunnen dus niet worden gemonopoliseerd via het auteursrecht. Hetzelfde geldt voor het werken in een bepaalde stijl. Zouden dergelijke abstracties auteursrechtelijk wel zijn beschermd, dan zou dit de vrijheid van creatie te veel inperken en een rem vormen op culturele ontwikkelingen.

6.4.6 Feitelijke informatie

Ook objectieve feiten, gegevens en gebeurtenissen genieten als zodanig geen bescherming onder het auteursrecht. De gedachte is dat een ieder over feitelijke informatie moet kunnen berichten, of het nu gaat om nieuws of wetenschappelijke, historische of biografische feiten, zelfs als die pas na veel onderzoek boven water zijn gekomen. Het auteursrecht beschermt wel de eigen subjectieve manier waarop een maker uitdrukking heeft gegeven aan dergelijke informatie. Objectieve feiten mogen dus worden overgenomen, mits de individuele vorm waarin de maker die feiten heeft uitgedrukt maar niet wordt gekopieerd.

6.4.7 Geen formaliteiten vereist

Auteursrecht ontstaat automatisch, van rechtswege, zodra iemand een origineel werk van letterkunde, wetenschap of kunst creëert. Voor het verkrijgen van auteursrecht hoeven geen formaliteiten te worden verricht, zoals inschrijving, depot of registratie. Ook is het voor het ontstaan van auteursrecht niet verplicht om een ©-teken op of bij het werk te vermelden.

Dat het auteursrecht vormvrij ontstaat, heeft als voordeel dat er geen termijnen hoeven te worden bewaakt en dat de maker niet beducht hoeft te zijn om onbedoeld bescherming te verliezen als gevolg van het niet tijdig voldoen aan formaliteiten. Nadeel is wel dat er geen officieel register van auteursrechtelijk beschermde werken is. Dit maakt het voor gebruikers soms lastig te achterhalen welke werken bescherming genieten en wie de auteursrechten in handen heeft. Maar ook voor makers en rechthebbenden kan het lastig zijn om te bewijzen dat zij het auteursrecht op specifieke werken bezitten. Om laatstgenoemde reden bestaat in diverse landen wel de mogelijkheid een werk vrijwillig te deponeren en zo een bewijsmiddel in handen te krijgen. In de Benelux kan dit via het i-Depot, dat wordt bijgehouden door het Benelux-Bureau voor de Intellectuele Eigendom. Let wel op: een vrijwillig depot geeft enkel een datumstempel maar bewijst niet dat de aanspraak op auteursrecht geldig is.

6.5.1 Makerschap

Er bestaat een natuurlijke relatie tussen maker en werk. De maker is de natuurlijke persoon door wiens creatieve keuzes de geestelijke schepping tot stand komt. Aan deze maker komt het auteursrecht in de eerste plaats toe. Uitgangspunt van de wet is dat de schrijver als maker van de tekst het auteursrecht op die tekst heeft. Hetzelfde geldt voor de fotograaf als maker van de foto, de componist als maker van de compositie, de programmeur als schrijver van de broncode van het computerprogramma, etc. De persoon die in of op het werk als maker wordt genoemd wordt wettelijk verondersteld de maker te zijn.

6.5.2 Meerdere makers

Waar twee of meer personen hebben bijgedragen aan de creatie van een en hetzelfde werk, dan komt hen een gezamenlijk auteursrecht toe. Het gaat dan om een werk dat is gemaakt door meerdere makers van wie de bijdragen onafscheidelijk zijn. Een voorbeeld is een tekst waaraan meerdere personen hebben meegeschreven. De makers verkrijgen hierop één auteursrecht dat aan hen gezamenlijk toekomt. Dit betekent dat de verschillende coauteurs gezamenlijk moeten beslissen over de uitoefening en het beheer van het auteursrecht. Een licentie of overdracht van het recht vereist dan ook toestemming van ieder van hen. Wel kan bij inbreuk ieder van de makers het recht zelfstandig handhaven jegens derden.

6.5.3 Makerschap bij scheidbare werken

Wanneer twee of meer werken op elkaar zijn afgestemd en gezamenlijk openbaar gemaakt, maar desondanks duidelijk scheidbaar zijn, zoals de compositie en tekst van een lied, komt aan elk afzonderlijk werk auteursrecht toe. De verschillende makers verkrijgen dus ieder een eigen auteursrecht op de eigen afzonderlijke bijdrage. In het gegeven voorbeeld verkrijgt de componist auteursrecht op de compositie en de tekstschrijver op de songtekst. Ieder van die makers kan dan ook individueel beslissen over de exploitatie van het eigen werk.

Bij een bewerking van een bestaand werk ontstaat ook een afzonderlijk auteursrecht op de bewerking, mits deze aan de originaliteitstoets voldoet (zie Oorspronkelijkheid). Zo krijgt de vertaler van een boek een eigen auteursrecht op de vertaling, mits die getuigt van creatieve keuzes en het niet louter een technische (of machine) vertaling betreft. Dit is onverminderd het auteursrecht op het oorspronkelijke werk, wat toekomt aan de maker van dat werk. Op een vertaald boek rusten dus twee lagen van rechten: er rust afzonderlijk auteursrecht op de vertaling en op het oorspronkelijke werk. Voor het op de markt brengen van de vertaling is daarom toestemming nodig van zowel de oorspronkelijke maker als de vertaler.

6.5.4 Fictief makerschap

In specifieke gevallen kent de Auteurswet makerschap toe aan een ander dan de natuurlijke schepper, die aldus ook het auteursrecht verkrijgt. Ten aanzien van werken die werknemers hebben gemaakt ter uitvoering van een arbeidsovereenkomst wordt de werkgever als maker aangemerkt. Voor werken openbaar gemaakt als van een openbare instelling, vereniging, stichting of vennootschap afkomstig, zonder vermelding van enig natuurlijk persoon als maker, wordt de betrokken instelling of rechtspersoon als maker aangemerkt.

Met name wanneer je als maker werken voor of in opdracht van een ander maakt, moet je beducht zijn op dit ‘fictief’ makerschap. Indien de onderneming waarvoor je de opdracht verricht bedingt dat je als maker afstand doet van naamsvermelding en vervolgens het werk als van haar afkomstig openbaar maakt, dan komt het auteursrecht van rechtswege toe aan de onderneming waarvoor je het werk hebt gemaakt en niet aan jou als maker. Dit heeft verstrekkende consequenties, want het verandert direct de eigendomsaanspraak.

Deze regels van ‘fictief’ makerschap zijn van regelend recht. Dat betekent dat je als maker anders kunt overeenkomen en daarmee toch zelf het makerschap kunt behouden.

6.5.5 Overgang van rechten

Het auteursrecht gaat over door erfopvolging. Daarnaast is auteursrecht overdraagbaar. Bij erfopvolging en overdracht verandert de eigendomspositie: de exclusieve rechten gaan over op een ander. De maker verliest daarmee zeggenschap over de exploitatie van het werk. De exclusieve bevoegdheid om de auteursrechten te exploiteren berust vanaf dat moment bij degene op wie de rechten zijn overgegaan.

Wel behoudt de maker na overdracht bepaalde persoonlijkheidsrechten. Dit betreft het recht op naamsvermelding, het recht om zich te verzetten tegen wijziging van de titel of de auteursvermelding, en het recht om zich te verzetten tegen wijziging of aantasting van het werk. Vanwege de persoonlijke band tussen de maker en het werk is de gedachte dat deze rechten altijd aan de maker verbonden moeten blijven, ook na overdracht van auteursrecht. Van bepaalde persoonlijkheidsrechten, zoals het recht op naamsvermelding, kan de maker afstand doen. De persoonlijkheidsrechten vervallen bij de dood van de maker, tenzij deze bij leven iemand heeft aangewezen om de persoonlijkheidsrechten uit te oefenen tot het auteursrecht vervalt. De persoonlijkheidsrechten zijn geregeld in artikel 25 Aw.

Het auteursrecht kan ook in licentie worden gegeven aan derden. Bij licentieverlening wordt aan een ander toestemming gegeven om het auteursrecht (voor bepaalde doeleinden) uit te oefenen, maar blijft de eigendom berusten bij de licentiegever. Het kan daarbij gaan om een exclusieve licentie, waarmee de licentienemer het alleenrecht verkrijgt en de licentiegever geen concurrerende bevoegdheden aan een ander mag verlenen, of een niet-exclusieve licentie, waarmee de licentienemer slechts een bepaalde gebruiksbevoegdheid verkrijgt en de licentiegever blijft vrij om verdere licenties aan een ander te verstrekken.

Belangrijk is dat overdracht en licentie het gehele of een gedeelte van het auteursrecht kan betreffen. Zo kan het auteursrecht alleen voor specifieke doeleinden, gebruiksomgevingen, distributiekanalen, branches of landen worden overgedragen of in licentie gegeven. Dit betekent dat het auteursrecht in de praktijk kan worden opgesplitst en op die manier kan berusten bij meerdere personen, die elk een deel van het auteursrecht beheren.